Baharın ve Pınarların Eşliğinde Doğanın Kalbine Yolculuk

Bir yaz Ramazan’ının (Ağustos ayıydı) 15 gününü Van’ın Bahçesaray ilçesinde geçirmiştim. Müküs Çayı’nın kenarında kitap okumuş, Fakiye Teyran’ın kabrinde kuş sesleri ve kayaların tepesine kartal yuvası misali inşa edilmiş bir kasrın asırlık ağacının gölgesinde dengibejden ezgiler dinlemiştim.

Bahçesaray, Van’ın 3 bin 200 nüfuslu en küçük ilçesi. Kar yüzünden senenin 9 ayı yolları kapalı olduğu için haberlerde adı sık geçen bir yerleşim yeri. Bahçesaray’daki 15 gün hayatımın en güzel tatiliydi.

Bahçesaray’da güzel dostlar tanıdım, güzel sohbetler dinledim, güzel yiyecekler tattım, güzel mekânlar gördüm ve güzel öyküler derledim. Bahçesaray bir vadinin içinde, yemyeşil ağaçlar ve çeşitli kuşlarla dolu “bal ve ceviz” diyarı. Van’a 110 kilometre, virajlar yüzünden ulaşım 3 saat kadar sürüyor.

Su sesi duyulan yerde hayat, renk, coşku, bereket vardır. Su sesi olan yerde emek bire bin verir, toprak cömert olur. Suyu bol yerlerin insanları mutludur, şükür bilir. Su, hayatın özüdür, yaşamın kaynağıdır.

Temiz, leziz içme suyuna hasret kalan Karaman’ın burnunun dibinde, pınarlarından, berrak derelerinden suların şırıl şırıl aktığı, kuşların, arıların, böceklerin ve çiçeklerin yaşaması için uygun ortama sahip bir köyde ilkbahara “merhaba” dedim. Van’ın Bahçesaray’ını öyle anımsadım.

Karaman’ın 20 kilometre uzağında, adeta İlk Çağ yerleşimlerine benzeyen bu bölgeye ilk kez geliyorum. Yol yarım saat bile sürmedi. Vadi içinde bir yerleşim yeri iken afet riski nedeniyle boşaltılmış. Köyün girişinde soluk renkli, 35-40 yıl önce dikildiğini tahmin ettiğim bir tabela hâlâ yerli yerinde duruyor. Yazıyı güçlükle okuyorum: Paşabağı. Eski adı Gövesmiş.

Paşabağı; Zengen, Sarıkaya, Üçbaş, Yeşildere, Güldere ve Gülkaya köyleri arasında yer alıyor.

Yani, Orta Toroslar’ın kuzey yamaçlarında yer alan “Zengen Vadisi”nin içinde.

Köy üç taraftan kayalıklarla kuşatılmış. Sel ve kaya düşmesi tehlikesi nedeniyle afet bölgesi kabul edilmiş. Yeni yerleşim, kuzeyde bir tepelik.

Boşaltılan köyde ilk ayak bastığım yer Hıdır mevki. Kayaların gölgesinde yürüyorum. Ürkütücü bir görüntü. Yıllar önce zirvelerden koparak vadiye düşen dev kaya kütleleri ayaklarımın altında, her an düşecekmiş gibi heybetli ve ürkütücü olan büyük kardeşleri ise tepemde.

Bir çeşmeden bilek kalınlığında su akıyor. Adı: Hıdır Çeşmesi. Su, yüreğime korku salan kayaların altından geliyor. Torosların eriyen karları yol bulup, pınar olarak burayı bereketlendiriyor.

Hıdır Çeşmesi’nin arkasında kayalardan oyma dev yalaklar var. Bir süre sonra yalakların çevresi kuşlar, karıncalar, kelebekler ve arılar başta olmak üzere binlerce canlıyla dolup taşacak. Farkına varmadığımız bu canlılar su ihtiyaçlarını buradan giderecek.

Şehirliler suyu sadece kendileri için gerekli sanıyor. Nereden aklına gelsin börtü böcek, kuş veya diğer canlılar! Şehirliler dedim ya, köylü kaldı mı?

Türkiye'de 2023 yılında il ve ilçe merkezlerinde yaşayanların oranı %93,4, belde ve köylerde yaşayanlar %6,6. Köyler boşaldı, köylülük bitmedi. Görünen o ki daha uzun yıllar kentlilik bilinci oluşmasını bekleyeceğiz. Köyünü şehire taşıyanlar tahminlerinizden fazla. Şehirde köy yaşamı medeniyetin ayak bağı, toplumsal sorunların başlıca nedeni.

Hıdır Çeşmesi’nden şifa niyetine kana kana su içtim. Elimi, yüzümü yıkadım. Suyun tadını beğendim. Biraz sert. Karaman çevresinde içtiğim en lezzetli su olduğunu söyleyebilirim. Çeşme başında kısa su molasının ardından, aynı istikamette, yamaçta yürürken sadece filmlerde görmeye alıştığımız tarih öncesi dönemleri andıran mağaralar, doğal oluşumlar, insan yapımı bazı kalıntılar karşıma çıkıverdi. İnanılmaz bir görüntü; rüya gibi, tarihin derinliklerinden fırlamış gibi. Tarihin derinliklerine henüz gömülmemiş bir yerleşim yeri.

Bu mevkinin adı Hisar. Karşıdan bakınca bazı yerler taşlarla örülmüş. Korunmak için yüksek duvarlar yapılmış, girişler kontrol altına alınmış, surları andıran duvarlarıyla küçük bir kale görünümünde.

Hisar’dan önce yolumuzun üzerinde kaya mezarları var. Binlerce yıl kullanılmaktan aşınarak kayganlaşmış set halindeki taşları tırmanarak, kaya mezarlarına ulaştım. Onlarca kaya mezarı var ve büyük bölümü tahrip edilmiş. Doğanın tahribinden korunmuşlar ama insanoğlunun aç gözlülüğü karşısında direnememişler. Ah defineciler! Sizin kadar tarihe düşman başka tutkulu kesim tanımıyorum. Sizler tarihi mirasın kemiricilerisiniz.

Kaya mezarlarını gördüm. Hemen bitişiğinde Taşkale’nin yakınlarındaki Manazan’ı andıran bir yer var. Buraya tırmanmak kolay değil. Kıyafetler rahat olmalı, özellikle ayakkabı seçimine dikkat etmek gerekir.

Kayalar Manazan’daki gibi oyulmuş. Üç veya dört katlı bir yapı. Oyuklar, dıştan göründüğü gibi küçük odacıklar biçiminde değil. İçeriye doğru genişliyor. Kırk metrekarelik bölümler de var, 100 metrekareden büyük olan da. 50 sene öncesine kadar buralarda yerleşim varmış. İlk Çağ’dan kalma yapılar günümüze kadar gelebilmiş. Kaç kuşak geçmiş, kaç insan soyu yaşamış Allah bilir.

Hisar bölgesinde evlerin bir bölümü ahır ve samanlık olarak kullanılmış. Hayvanlar buraya nasıl çıktı, ihtiyaçlar nasıl taşındı, hayret etmemek elde değil. Hisar’dan vadi ve karşı yamaçlar öyle muhteşem gözüküyor ki, seyrine doyamadım. Kartpostal benzeri manzara ayaklarımın altında. Zorlu tırmanışın ödülü, bu manzara ve kaya evleri.

Kaya evlerinde pencereler açılmış, ahşap kapılar takılmış. Şimdi hepsi kırık dökük. Hisar’ın sonu olduğunu tahmin ettiğim bir noktada uzun bir tünel karşıma çıktı. Tünelin devamında da evler olmalı. Paşabağlılar buraları değişik amaçlar için kullanmışlar. Konut, ahır, samanlık veya depo. Hangi ev, kime ait biliniyor. Roma döneminde dinî ve sosyal amaçlı yapı olarak kullanıldığı tahmin ediliyor.

Hisar’ın arılık denilen bir bölgesi de var. Oralara çıkmak riskliydi. Göze alamadım. Köyde arıcılık yapılıyorsa da ben kovan da görmedim, arı da… Bal da tatmadım.

İniş, tırmanıştan daha riskli. Dağcılar bu gerçeği bilir. İniş sırasında rehberimiz Abidin Görünü büyük bir tehlike atlattı. Ayağı kaydı, bir metre mesafeden bir taşa düştü. Benim önümde olduğu için kazayı gördüm. Sol bacağı vücudunun ağırlığıyla büküldü. Kalçası kırılmış olabileceği endişesiyle çok korktum. Kalçası kırılmadı ama bacağı topuktan diz kapağına kadar morardı. Ama rehberliği bırakmadı. Ayağının ağrısına rağmen, ısrarlarımıza aldırış etmeden bizi görülmesi gereken her yere götürdü.

Girişte Hıdır Çeşmesi’nin suyunu içmiştik. Geçmiş yıllarda Hıdır mevkinde yan yana çok sayıda pınar varmış. Şimdi iki göze kalmış. Hisar’dan indikten sonra, rehberimiz Abidin Görünü’nün evinin bahçesinde mola verdik. Bir güzel karnımızı doyurduk, çayımızı içtik. Tam karşımızda bir büyük geminin pruvasına (başı) benzeyen görünümü ve oluşumuyla dikkat çeken bir kaya kütlesi vardı. Bunun adı da Hıdırellez Kayası imiş.

Önümüzde vadinin verimli toprakları var. Ağaçlar dikilmiş, küçük evler yapılmaya başlanmış, konteyner koyanlar olmuş. Dere akıyor, kuşlar ötüyor. Vadinin temiz havasının bir koridordan esip geçtiği yer. Bu mevkinin adını duyunca şaşırdım: Hacivat.

Hacivat, bize ait bir gölge oyunundaki ana karakterden birinin adı. Hacivat ve Karagöz taklide ve karşılıklı konuşmaya dayanan, iki boyutlu tasvirlerle bir perdede oynatılan gölge oyunu. UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listeleri’ne girdi.

Hacivat ve Karagöz’ün gerçekten yaşayıp yaşamadığı, yaşadıysa nerede, nasıl yaşadığı kesin olarak bilinmemektedir. Anlatılanlar rivayete dayanır. Rivayetlerden biri, Çin’den Moğollara geçen bu gölge oyununu Türklerin Anadolu'ya göçerken beraberlerinde getirdikleri şeklindedir.

Hacivat, Göves köyünde doğup büyümüş, sonra Bursa’ya gidip çalışmış, Karagöz’le orada arkadaş olmuş diye bir iddiada bulunacak değilim.

Günümüzün geçer akçesi olan, “hikâyesi varsa müşterisi çok olur. Hikâyesi olan ürün satar” söylemini bir kenarda tutalım. Herkes bir söylence uyduruyor, bir de biz uydursak kim itiraz eder? Sahi, Göves’e Hacivat adı nereden, ne zaman gelmiş olabilir? Bir bölgeye bir isim verilmişse bir nedene dayalıdır. İsterseniz Hacivat’ı Gövesli yapabiliriz.

Hıdırellez Kayası’nın üç ayrı pınarı var. Biz en yakın noktasına gittik. Ispanaklı, kakırdaklı sac böreğinin üstüne kana kana, buz gibi sudan içtik. Şişelerimize su doldurduk.

Hıdırellez Kayası’na giderken, bir büyük meydanın ortasındaki küçük bir dereden ve bu derenin üzerinde kurulu tarihi, kemerli bir köprüden geçtik. Köprü Bizans Köprüsü adıyla biliniyor. Köprünün ayaklarının bir bölümü derenin taşıdığı toprak ve çakılla zemine gömülmüş. Defineciler köprüye de zarar vermişler. Kemerlerin bir bölümü patlatılmış. Buna rağmen köprü işlevsel, hâlâ üzerinden geçilebiliyor.

Meydanın bir ucunda yapısı sağlam, içi bir hayli zarar görmüş köyün ilkokulu var. Köy taşınınca okul da kaderine terk edilmiş. Oysa bir hizmet için kullanılabilir. Okulun bahçesi karavan ve kamp için uygun. Karaman İl Özel İdaresi okul binasını ve bahçeyi mutlaka değerlendirmeli. Bu bölgenin adı Hanönü. Köyün en yaşlıları bile burada bir han olduğunu hatırlamıyor. Ancak zeminden çıkan kalıntılar burada bir han ve yerleşim yeri olduğunu gösteriyormuş. Zamanla arkeolojik çalışma yapılacaktır.

Okulun yakınındaki çeşmeyi de unutmamak gerekir. Çeşmenin kitabesi Grek alfabesiyle yazılıymış. Restorasyon yapılırken kitabenin üstü betonla kapatılmış. Yeniden restore edilecek olursa bu nokta gözden kaçmasın.

Hıdırellez Kayası’nın ortasında ve tam altındaki, su içtiğimiz kaynağın adı Sancı Pınarı. Sancı Pınarı’nın 300 metre doğusundaki kaynağın adı Şehitler Pınarı. Şehitler Pınarı Gödet (Fisandun) Barajı’nı besleyen derelerden birinin ilk kaynağı. Sancı Pınarı’nın 300 metre batısındaki üçüncü kaynağın adı Hacivat Pınarı. Hacivat adı bir kez daha karşımıza çıktı. Hacivat, hem pınara isim olmuş hem pınarın çıktığı mevkiye.

Karaman’ın dört bir yanı pınar. Gürül gürül sular akıyor. Karaman, bunca nimetten yararlanmak şöyle dursun, mazotlu suya maruz kaldığı halde sineye çekiyor. İçme suyundan söz ediyorum. Çiftçinin vahşi sulaması ayrı bir konu.

(Devam Edecek)